2023ko EAEko eta Nafarroako aurrekontuen analisia: zer dago propagandaren atzean?

(Dokumentu osoa irakurri edo deskargatu. Paperean eskuratzeko, fundazioa@ela.eus helbidera idatzi)

ONDORIOAK

Langileria pobretze-prozesu orokorra pairatzen ari da, prezio altuak eta soldaten ez eguneratzea direla eta. Horregatik, 2023rako aurrekontuek garrantzi handia hartzen dute, pertsona ahulenentzat babesa izan behar luketelako, kalitatezko zerbitzu publikoak bermatu behar lituzketelako eta ongizatean, trantsizio ekosozialean eta kalitatezko enpleguan lagundu behar luketelako. Ikusi ahal izan dugunez, 2023rako aurrekontu-proiektuek aurreko urteetako proiektuen ildoari jarraitzen diote, propaganda handia, baina errealitatean, kontuek aldaketa gutxi erakusten dituzte. Ez pandemia, ez inflazio-krisia, ez dirudi nahikoak direnik benetako gastu publiko hedakorra garatzeko.

EAEko aurrekontuei dagokionez, 2021ean izandako diru-sarrera publikoak espero zirenak baino askoz handiagoak izan ziren. Foru Aldundien ekarpenak eta Espainiako eta Europako transferentziak kontuan hartuta, Eusko Jaurlaritzak 2.200 milioi euro baino gehiagoko diru-sarrerak izan zituen. Hala ere, diru-sarrera horiek ez ziren aprobetxatu gastu publikoa handitzeko; aurreikusita zegoen zorraren erdia jaulkitzeko erabili ziren, eta 1.000 milioi baino gehiago erabili gabe geratu ziren. 2022. urtean, Foru Aldundien ekarpenak aurrekontuan jasotakoa baino altuagoak izan arren,% 10eko defizita izatea aurreikusten da. Zerga-erreforma bati helduz gero, ez ginateke defizit-egoerez ari. 2023rako aurrekontu-proiektuak aurreko urteetako ildotik jarraitzen du, eta gastu soziala oso gutxi handituko da 2022ko itxierarekin alderatuta.

Osasunean egindako gastua jaitsi egin da, eta hezkuntzan maila berberetan mantendu da. Aurrekontu-proiektuak DSBEaren zenbatekoan murrizketak aplikatzea jasotzen jarraitzen du, baita etxebizitza-politiken zuzkidura oso txikia ere. Datorren urterako, lehen aldiz sartu dira MRR funts europarrak diru-sarreren aurrekontuan, nahiz eta azken urteak xedapen gehigarri gisa sartu diren. Hala ere, funts horien gastua
aztertuta, ez dute inolako egitura-aldaketarik eragiten aurrekontuan. Nafarroaren kasuan, legealdi osoko aurrekonturik txarrena da, gizartearen eta sindikatuen parte-hartzerik gabe egindako aurrekontua. Aurrekontuaren hazkundea oso txikia da, eta KPIaren eta BPGaren hazkunde-aurreikuspenen oso azpitik dago. Horrek esan nahi du Administrazio Publikoak pisua galduko duela ekonomiarekiko. Beraz, austeritate-politiketara itzultzen da pandemiaren irakaspenetatik inolako ondoriorik atera gabe, eta etorkizuneko murrizketetarako bidea prestatzen da. EH Bildurekin lortutako akordioak ez du edukirik: aurrekontu osoa onartu dute eta aurrekontuaren % 0,26ren truke erreforma fiskalari uko egin diote. Legebiltzarreko ezkerraren estrategia politikoa aurrekontu- eta zerga-politika antisoziala baliozkotzea da. ELAk oposizio gisa jardungo duen ezker instituzionala nahi du, aurrekontu eta zerga politiken erabateko eraldaketa defendatzen dugun indar sindikal eta sozialekin aliatua izango dena. Ezkerraren zeregina ezin da
aurrekontu antisozialak makillatzera mugatu, aurrekontuak ez baitira onak sinatzen dituenaren arabera, edukiaren arabera baizik.

Beraz, ondoriozta daiteke aurrekontu horiek kontinuistak direla, eta, gainera, aukera handia galtzen dela urte askotan murriztu diren partidetan inbertsio handiagoa egiteko. Gastu publikoa ekonomiaren motorra da, eta, alde horretatik, Eusko Jaurlaritzak eta Nafarroako Gobernuak pisu handiagoa izan beharko lukete inbertsio publikoaren bidez; baina ez bakarrik herritarrei zerbitzua ematen dieten gaietan, baita enpresa estrategikoetan eta balio erantsi handiagoa sortzen duten enpresetan ere.

PROPOSAMENAK

Sektore publikoak gidatu behar du langile-klasearen pobretze orokorrari aurre egiteko prozesua, eta aurrera egin behar du eskubide sozialak (osasuna, hezkuntza, etxebizitza, gizarte-prestazioak) jasotzeko eskubide eraginkorra bermatzen, eredu-aldaketa beharrezkoa den premisatik abiatuta. Ezinbestekoa da bizi dugun krisi ekologikoari aurre egitea, eta horrek bultzada publiko handia eskatzen du egungo ekoizpen-, mugikortasun- eta kontsumo-eredua errotik eraldatzeko. Eredu aldaketa horrek lankidetza publiko-pribatuarekin amaitu behar du, arlo publikotik enpresa estrategikoen kontrola bere gain hartzeko edo gizartearen beharrei erantzungo dieten enpresa berriak sortzeko. Era berean, aurrekontu-politikak genero-ikuspegidun azterketa barne hartu behar du.

Egoera horren aurrean, ELAk ezinbestekotzat jotzen du neurriak hartzea, bai diru-sarreren arloan, bai gastuen arloan:

1. Premiazko erreforma fiskala eta iruzur fiskalaren aurkako borroka

EAEko eta Nafarroako presio fiskala Europar Batasuneko batez-bestekoa baino askoz txikiagoa da. ELAk fiskalitateari buruz egindako txostenetan argi geratzen denez, hori soldataz kanpoko errentetan dagoen iruzur fiskalagatik eta errenta handiek, enpresek eta kapitalak ordaintzen dituzten zergak azken hamarkadetan onartutako erreforma fiskaletan murriztu direlako gertatu da. Presio fiskala Europako batez bestekoarekin parekatzeko, urtean biltze Horregatik, zergen egitura goitik behera berrikusi eta aldatu behar da, enpresen eta errenta handienen interesak babesteko diseinatuta daudelako. Ez da justizia sozialik egongo bidezko zerga-sistemarik gabe, hau da, justizia fiskala aberastasunaren birbanaketatik eta zerbitzu publikoak bermatzeko diru-bilketa nahikotik abiatu behar da. Horregatik, zorraren ordainketari aurre egin ahal izateko, etorkizunean murrizketarik aplikatu gabe, beharrezkoa da erreforma fiskala egitea. Erreforma horretan hainbat gai jorratu behar dira, eta zentzu horretan, ELAk neurri zehatzak proposatzen ditu diru-sarrera publikoak handitzeko. Besteak beste:

1. PFEZ progresiboagoa. Zerga-tasak igotzea eta eskala aldatzea, gehieneko tasa marjinala %
60ra eramanez; kapitalaren tarifa espezifikoa kentzea. BGAEaren eta pentsio-planen zerga-ordainketa
aldatzea.

2. Sozietateen gaineko zerga: mozkinen gaineko % 25eko gutxieneko tasa efektiboa ezartzea,
kenkariak eta pizgarriak ezabatzea eta 2021eko sozietateen gaineko zergaren aitorpenean errekargu
berezi bat ezartzea, urte horretako irabazien % 50eko gutxienekoaren baliokidea.

3. Ondarearen, aberastasunaren eta fortuna handien gaineko zerga. Berariazko errekargu bat
ezartzea, progresiboa eta % 1 eta % 10 artekoa.

4. Iruzur fiskalaren aurka borrokatzeko zuzkidura handitzea.

2. Arau fiskalen etendura aprobetxatzea gastu publikoa handitzeko

Aurreikusitako epeak betez, Europako Batzordeak iragarri berri du arau fiskalen erreforma bat egingo dela 2024tik aurrera. Erreforma horren helburua, funtsean, aurreko mugei eustea da, aurrekontuak handitzerakoan. Politika hori defizit eta zor handiena duten herrialdeetan aplikatuko da bereziki, Espainiako Estatuan, adibidez. Aurrekontua dauden aukeren azpitik ezartzeko egungo politikak muga handiagoak dakartza etorkizunerako.

3. Zorraren auditoria publikoa

Erakunde guztien zor publikoaren auditoria publikoa egin behar da, modu ez-legitimoan zer zati sortu den zehazteko, zati hori ordaintzea saihestuz. Herritarrek parte hartu behar dute prozesu
horretan, eta Gobernua eskatzen zaion informazio guztia ematera behartuta egon behar da, zor hori nola sortu den zehatz-mehatz aztertu ahal izateko.

4. Osasuneko inbertsio publikoa Europako batez bestekoarekin parekatzea

Adierazi dugun bezala, Eusko Jaurlaritzak eta Nafarroako Gobernuak osasunean duten aurrekontu-defizita Europar Batasuneko batez bestekoarekin alderatuta ( % 8) oso handia da. Osasuneko aurrekontua % 2 handitu beharko litzateke BPGarekiko datorren urtean, hau da, 1.780 milioi eta 476 milioi euro, hain zuzen.

5. Hezkuntzako inbertsio publikoa Europako batez bestekoarekin parekatzea

Osasunean gertatzen den bezala, Hezkuntzako inbertsio publikoaren defizita handia da Europako batez bestekoaren aldean. Zehazki, aurrekontuak 2023rako aurreikusitakoa baino % 20 eta % 40 gehiago handitu beharko litzateke EAEn eta Nafarroan, hau da, 667 eta 380 milioi euroko igoera 2023ko aurrekontu-proiektuko kopuruekin alderatuta.

6. Etxebizitza eskuratzeko eskubidea bermatzeko aurrekontua handitzea

ELAk etxebizitzari buruz egindako proposamenek atal honetako aurrekontuak BPGaren % 2raino hornitzeko beharra planteatzen dute, egungo EAEko % 0,21aren eta Nafarroako % 0,29aren aldean. Horrek aurrekontuak gutxienez 1.600 milioi eta 428 milioi eurotan handitzea ekarriko luke.

7. Bizitzea merezi duen bizitza izateko aukera ematen duten diru-sarrera bermatuak izatea

Pertsona guztiei bizi baldintza duinak bermatu behar zaizkie. Lehenengo neurria DSBEaren eta Errenta Bermatuaren zenbatekoan azken urteetan aplikatutako murrizketetan atzera egitea izan behar da. Behar dituzten pertsona guztientzat diru-sarrera duinak izatea justizia sozialeko elementu bat da, eta, gainera, prekarietate handieneko eta soldata baxuko egoerak saihestuko lituzke.

Gainera, ELAk izapidetzen ari den DSBEaren erreforma bertan behera uzteko eskatu du, eztabaida soziala irekitzeko. Horren abiapuntua Euskal Herriko Eskubide Sozialen Gutunak aurkeztutako Pobreziaren eta Gizarte Bazterketaren aurkako Herri Ekimen Legegilearen edukia izan beharko litzateke, 50.000 sinadura baino gehiagoren bermea izan zuena. Nafarroako kasuan, lehen urratsa Errenta Bermatua kalkulatzeko oinarria gisa LGSa finkatzea da.

8. Trantsizio ekosozialerako funts publikoa

Industria-politika enpresa handien interesei lotuta dago, klima-krisian erantzukizun handiena duten sektoreena barne. Bidezko trantsizio ekosozialak gehiengo sozialaren interesak lehenestea eskatzen du, Petronor, Iberdrola edo lobby automobilistikoa bezalako enpresen interesen aurretik. Horregatik, ELAk trantsizio ekosozialerako funts publiko bat sortzeko beharra defendatzen du.

9. Aurrekontua genero-ikuspegiarekin aztertzea

Aurrekontuek gutxieneko genero-ikuspegia duen analisi bat jaso beharko lukete. ELAk eskatzen du 2023an ikuspegi horretatik azterketa zorrotza egin dadila, gizartearen parte-hartzearekin, eta gobernuek konpromisoa har dezatela azterketa horren ondoriozko aurrekontu-beharrei erantzuteko.

10. Administrazio publikoko langileen lan-baldintzak gure lurraldean adostea

Administrazio publikoko langileen lan-baldintzak gure lurraldean erabaki eta adostu behar dira. Horretarako, sektore publikoaren negoziazio kolektiboko mahaien emaitza errespetatzeko konpromiso politikoa eta mahai horietan akordioak lortzeko borondate politikoa egon behar dira.