Euskal errepublika eraikitzen duen borroka sindikal eta soziala

Oharra: 2025eko azaroaren 29an, «Herri subiranoak Europar Batasunean» Eskola Subiranistaren 7. edizioaren barruan egin zen «Subiranotasuna eta gizartearen beharrezko eraldaketa sozioekonomikoa» mahai-inguruan parte hartzeko Manu Robles-Arangiz Fundazioko kide Xabi Irastorzak prestatutako testua da hau.

Mahai-ingurua bi galderaren inguruan antolatu zen:

• Zuen sindikatutik nola ulertzen duzue sindikalismoaren eta prozesu soberanisten arteko harremana? Zehazki, nola lotzen eta indartzen dira bizitza eta lan baldintza duinen aldeko borroka eta subiranismoa?
• Zer ildo, dinamika edo ekimen mota gara ditzakegu — edo garatu dituzue sindikatuetatik — prozesu subiranistak indartzeko edo aurrera egiten laguntzeko?

ELAren azken kongresuan azaldu genuen bezala, «sindikatu izatea da gure abertzale izateko modua». Hau da, gure helburua Euskal Herriko langile klasearen beharrak eta interesak defendatzea da, eta haien ongizatean eragin zuzena izango duten politikak bultzatzea. Hori da gure konpromiso nazionala neurtzeko erabiltzen dugun lehen irizpidea.

Sindikalismoa, bere izaeratik bertatik, zapalkuntza eta burujabetza-gabezia baten aurka egituratzen da: kapitalaren zapalkuntzaren aurka eta lanaren gaineko burujabetza berreskuratzeko helburuarekin. Beraz, mugimendu emantzipatzailea da, gehiengo sozialaren burujabetzaren alde egiten duen mugimendua.

Gure herrian, egiturazko zapalkuntza horri nazio zapalkuntza gehitzen zaio: lurraldeari, kulturari, hizkuntzari, naturari eta estatus politikoari buruz erabakitzeko eta politika propioak garatzeko gaitasuna ukatzen edo mugatzen duen zapalkuntza, alegia.

Zapalkuntza desberdin horiei aurre egiteko eta burujabetza eraikitzeko sortu zen ELA, duela 114 urte, eta horretan jarraitzen dugu gaur egun ere. Gaur egun, gainera, zapalkuntza heteropatriarkalaren, zapalkuntza kolonial-arrazistaren eta ekozidaren aurkako borroka ere txertatzen dugu, pertsonen, herrien eta bizitzaren burujabetza dimentsio guztietan bultzatzea helburu.

Nire ustez, ezin dira ulertu herrien burujabetza politikoa edo independentzia prozesuak, pertsonak eta komunitateak bizitza bera baldintzatzen duten zapalkuntzetatik askatzeko prozesurik gabe. Eta askapen hori ezinbestean lortzen da bizi-baldintza materialak hobetzearekin, bere dimentsio guztietan (Maslow): biziraupena eta segurtasuna bermatzen dituzten baldintzak, komunitate eta sare afektiboak eraikitzen dituztenak, eta hazkunde kulturala zein espirituala ahalbidetzen dutenak (bizitzari zentzua ematen diotenak, alegia).

Horretan sakontzen dugun neurrian eta aurrerantz egiten dugun heinean, pertsonen, komunitateen eta herrien burujabetzan ere aurrera egiten dugu. Biziraupena bermatzen diegun neurrian, bizitza aurrera eramateko tresnak eskaintzen dizkiegun heinean, onartuak, maitatuak eta zainduak direla sentiarazten ditugunean, eta bizitzari zentzua eraikitzen laguntzen diegun heinean, burujabetza eta nazioa eraikitzen ari gara. Hori guztia eskaintzeko gai den erakundeak, komunitateak edo herri-proiektu politikoak proiektu desiragarri bihurtzen du bere burua, eta atxikimendua zein mobilizazioa sortzen ditu. Nire ustez, hor kokatzen da lan eta bizi-baldintzen aldeko borrokaren eta burujabetza prozesuen arteko topagunea eta elkar elikatzea. Gure herri edo nazio proiektuek hori eskaintzen al dute? Baliagarriak al dira bide honetan? Zer ekarpen egiten dute gure sindikatuek eta erakundeek norabide horretan?

Uste dut gako horiek barneratzen dituzten eta bizi-baldintzak hobetzen laguntzen duten proiektuek erakartzen dituztela herritar xumeak eta eraikitzen dituzte gehiengo sozialak; gure proiektu politiko eta soziala desiragarri bihurtzen dituzte, gehiengoak eratzeko baldintzak sortzen dituzte eta borroka aktibatzeko gaitasuna indartzen dute. Horrela bihurtzen dira benetan merezi duten emantzipazio sozial eta politikorako proposamen.

Aitzitik, gure proposamenek eta ekimenek ez badute pertsonen —bereziki zapalkuntza ezberdinak jasaten dituzten gehiengoen— bizi-baldintza materialak hobetzen laguntzen, nekez lortuko dugu atxikimendu sozialik edo gehiengorik. Jendearen bizitza eraldatzen ez duen proiektu bat ez da erakargarria, ezta desiragarria ere, eta, ondorioz, desmobilizazioa baino ez du eragiten.

Nire iritziz, hori gertatzen ari da neurri handi batean Mendebaldeko gure gizarteetan, eta baita Euskal Herrian ere. Demokrazia liberala krisi sakonean dago: ongizatea bermatu eta zabaltzeko tresna izan beharrean, elite ekonomiko gutxi batzuen zerbitzura dagoen prozedura formala bihurtu da, zapalkuntza, diskriminazio eta desberdinkeria gero eta handiagoak sortuz. Ondorioz, gehiengo sozialaren babesa galduz doa. Ezkerrak ere, gehiengoen bizi-baldintza materialak hobetzen laguntzen ez duen neurrian, erakargarritasuna eta mobilizazio-gaitasuna galtzen du; eta kasu askotan, ongizate materiala bermatzen ez duen edo okertzen duen marko politikoaren —demokrazia liberal formalaren— defendatzaile sutsu bihurtu da, lan eta bizi-baldintzak hobetzeko neurri esanguratsurik planteatu gabe. Eta hutsune hori eskuin muturraren eta faxismoaren bazka da.

Horregatik, nire ustez, ezinezkoa da burujabetza prozesua, emantzipazio nazionala edo herrigintza ulertzea justizia sozialik gabe eta lan eta bizi-baldintza material duinen aldeko borrokarik gabe. Nekez lortuko dugu gehiengo sozialaren atxikimendua burujabetza edo independentzia prozesuen alde, proiektu horiek eguneroko bizitza —bere zentzu zabalenean— hobetzeko balio ez badute.

Testuinguru horretan, sindikatu garen heinean eta ELAren azken urteetako hausnarketei jarraituz, esaten dugu borroka sozialek —gure lan- eta bizi-baldintzak hobetzeko artikulatu ditugun borrokek eta lortutako garaipenek— eraikitzen dutela euskal errepublika.

Hori guztia etengabe aldarrikatzen dugun «Hemen lan egin, hemen erabaki» leman bikain laburbiltzen da. Eta norabide berean kokatzen dira 2010ean hasitako borrokak ere, Negoziazio Kolektiboa Euskal Herrian bertan kokatzeko eta euskal hitzarmenek estatukoen gainetik berriz lehentasuna izan zezaten lortu genuen garaipenak (2024-05-21ean).

Logika beretik, burujabetzan aurrera egiteko borroka gisa ulertu behar da Euskal Herrian LGSa erabakitzeko HELa ere: Nafarroan sinadura-bilketa egiteko aukerarik ere eman ez zitzaion herri-ekimena, eta Gasteizko Legebiltzarrean EAJk, PSE-EEk eta Eusko Jaurlaritzak eztabaidara onartu ere egin ez dutena,

Egunero negoziatzen, konfrontatzen, grebak egiten eta sinatzen ari garen ehunka hitzarmenek ere estrategia berari erantzuten diote.

Euskal Herriko zerga-politikak eta aurrekontuak salatzen ditugunean, eta bidezko zerga-sistema baten alde borrokatzen garenean —aberatsen eta enpresa-irabazi handien ekarpen handiagoa eskatuaz—, euskal errepublika eraikitzen ari gara. Zerbitzu publikoen inguruko erabaki guztiak Euskal Herrian hartu behar direla eskatzen dugunean, langile publikoen kopurua, soldatak, lan-baldintzak oro har eta funtzio publikora sartzeko prozesuak hemen erabaki behar direla aldarrikatzen dugunean, burujabetzaren alde ari gara. Osakidetzarako, Osasunbiderako edo hezkuntzarako aurrekontua eta baliabideak nabarmen handitzeko eskatzen dugunean, nazioa eraikitzen ari gara.

Gutxieneko pentsioa Euskal Herrian erabaki behar dela eta LGSaren parekoa izan behar dela defendatzen dugunean ere norabide berean goaz. Etxegabetzeen aurka mobilizatzen garenean eta etxebizitza-eskubidearen alde borrokatzen dugunean —alokairu sozialeko etxebizitzak biderkatzea, alokairuen prezioei muga jartzea eta etxebizitza-politikarako aurrekontu publikoa nabarmen handitzea eskatuz—, Euskal Herri bizigarriago, bidezkoago eta desiragarriago bat eraikitzen ari gara.

Eta gauza bera gertatzen da, gobernuak eta instituzioak interpelatzeaz gain, bizitzarako funtsezkoak diren eremuetan —nekazaritza eta elikadura, energia, finantzak, teknologiak, telekomunikazioak, kultura, informazioa…— alternatibak eraikitzen, bultzatzen edo sostengatzen ditugunean.

Aurrez esandakoaren ildotik, langile klasearen eta klase herrikoien lan- eta bizi-baldintzak hobetzen dituzten eta, aldi berean, gehiengo sozialak erakartzen dituzten hainbat ekimen eta borroka azpimarratu nahiko nituzke. Ez soilik lan eta bizi-baldintzak hobetzen dituztelako, baizik eta, azaltzen saiatuko naizen bezala, Euskal Herrian erabakitzea hobea eta demokratikoagoa dela erakusten dutelako. Izaera eta testuinguru ezberdinak dituzten adibide batzuk azalduko ditut jarraian.

1. 1. Negoziazio Kolektiboa: lan-harremanen euskal esparrua eraikitzen

Gure ekintza sindikalaren eguneroko eta esparru propioena Negoziazio Kolektiboa da; haren bidez, neurri handi batean, legea garatzen dugu eta burujabetza esparru propioak eraiki —edo desegin— ditzakegu.

1.1. Jangela kolektiboak: hitzarmen propioa berreskuratu eta blindatzea

Esparru propioa sortu, berreskuratu, bermatu eta blindatzearen adibide esanguratsua da jangela kolektiboetako langileen hitzarmen propioa lortzeko borroka.

2010ean, PSOEren (ZP) gobernuak, CCOO, UGT eta patronalen eskaerari erantzunez, Negoziazio Kolektiboaren erreforma onartu zuen dekretuz. Erreforma horren ondorioz, estatuko hitzarmenek lurralde-hitzarmenak edo hitzarmen probintzialak mugatu edo are debekatu ere egin zitzaketen. Aukera hori baliatuta, CCOOk, UGTk eta patronalek ostalaritzako estatuko hitzarmena negoziatu zuten, estatuz azpiko edozein esparrutan negoziazioa galaraziz.

Ondorioz, EAEko lurralde guztietako ostalaritzako eta jangela kolektiboetako hitzarmenak indargabetuta geratzen ziren. Estatuan erabateko ordezkaritza duten, baina EAEn %17 besterik ez duten CCOO eta UGT sindikatuek, EAEn %83ko ordezkaritza dugun ELA eta LABi hitzarmena negoziatzea ukatzen ziguten. Horrek, ordezkaritza legitimoa usurpatzea eta iruzur demokratikoa izateaz gain, langileentzat %40ko soldata-galera (8.000 € gutxiago urtean) eta urtean 60 ordu gehiago lan egitea ekarriko zukeen (+%3 jardunaldian).

Antolaketa eta mobilizazioaren bidez, ordea, EAEko Ostalaritza Akordio Markoa lortu genuen. Eta lurralde-hitzarmenen eta hitzarmen probintzialen lehentasuna berreskuratu dugunetik, aukera berria dugu enpresa guztiei —bai Euskal Herriko enpresei, bai estatukoei— hemen, Euskal Herrian, erabakitzen ditugun lan-baldintza minimoak betearazteko. Negoziazio-mahaia zabalik dago, eta gure aldarrikapena da urteko 1.592 orduko jarduna (Estatuan baino 208 ordu gutxiago, -%13) eta zazpi urteren buruan 29.000 euroko urteko soldatara iristea (Estatuko soldata baino 18.253 euro gehiago, +%63).

1.2. Ehungintza-merkataritza: espainolizazio eta prekarizaziaren aurkako borroka eta lurralde-hitzarmenen defentsa

Antzeko zerbait gertatzen da ehungintza-merkataritzan. Inditex, Primark, Mango edo Cortefiel bezalako transnazionalek EAEko lurralde-hitzarmenak saihestu nahi dituzte, arropa-marken patronal propioa (ARTE) eta estatuko hitzarmen berezia eratuta. Gipuzkoako dendari baten oinarrizko soldata 25.000 eurokoa den bitartean, estatuko hitzarmen berriak 19.000 euro aurreikusten ditu (-%24).

ELAk EAEn gehiengo absolutua izanik, 21 greba egun egin ditugu, eta arropa-marken estatuko patronalak (ARTE) behartzen ari gara Hego Euskal Herria estatuko hitzarmenaren aplikazio-esparrutik ateratzera.

1.3. Kaleratze masiboak: Euskal Herria salbuespen-eremu gisa

Kaleratze masiboen kasuan ere, hainbatetan lortu dugu Euskal Herria salbuespen-eremu bihurtzea. H&Mren kasua oso adierazgarria da. Azken 10 urteetan 9.612 milioi euro irabazi dituen arren, 2021ean enpresak ERE bat planteatu zuen: estatu osoan 920 langile kaleratzeko asmoa, horietatik 56 Hego Euskal Herrian, eta bereziki zaintza-lanengatik jardunaldi murrizketa zuten emakume langileak jo-puntuan jarrita.

ELAk Hego Euskal Herrian %67ko ordezkaritza zuen arren, CCOOk eta UGTk gehiengoa zuten Estatuan, eta patronalak, CCOOk eta UGTk EREaren negoziazioa Madrilera eraman zuten, HEHko ordezkaritza errealaren indarra desaktibatu eta desitxuratuz, iruzur demokratiko nabarmena eginez.

Egoera horren aurrean, ELAk greba mugagabea deitu zuen gutxieneko printzipio demokratikoak defendatzeko eta negoziazioa Euskal Herrira ekartzeko. Grebaren amaiera adosteko, enpresak ELAk gehiengoa zuen greba-batzordearekin negoziatu behar zuen. Azkenean, H&Mk konpromisoa hartu zuen Hego Euskal Herrian inor ez kaleratzeko.

Ildo berean, ez da kasualitatea Hego Euskal Herria izatea espainiar estatu osoan jaiegunetan atseden hartzeko eskubidea mantentzen duen merkataritzako lurralde bakarra: «Jaietan denok jai».

1.4. Errealitate propioak eraikitzen ari garen beste esparru batzuk

Horrez gain, hainbat sektore eta esparrutan errealitate propioak sortzen ari gara Euskal Herrian. Adibidez:

Erresidentziak (Bizkaia eta Gipuzkoa): langileek (gehienak emakumeak) ia 9.000 euro gehiago irabazten dute urtean estatuko batez bestekoaren aldean (+%36), eta 180 ordu gutxiago egiten dute lan (-%11).

Etxez etxeko laguntza (Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako udal asko): 10.300 euro gehiago kobratzen dute (+%39) eta 143 ordu gutxiago egiten dute lan urtean (-%9).

Hoteletako garbiketa: Hego Euskal Herrian ez dago “Kellyen” sindikaturik, neurri handi batean, hotel askotan azpikontratatuta dauden langileek sindikalizatuta daudelako, subrogazio-klausula dutelako eta ostalaritzako hitzarmena aplikatzen zaielako, antolakuntza eta borroka sindikalaren emaitza zuzena dena.

Euskal Herria da Europan greba gehien egiten duen lurraldea: soldatapeko 1.000 pertsonako greben ondorioz 366 lanegun galtzen direlarik (Zipre 151, Italia 125, Danimarka 113, Frantzia 107…). Espainiar estatu osoan egiten diren greben erdia baino gehiago Euskal Herrian egiten da, nahiz eta populazioaren %6 besterik ez izan. Horrek guztiak errealitate sozial eta laboral bereizia, desberdindua, eraikitzen laguntzen du. Garai hauetan ez dakit langile klasearentzat eta herritar xumeentzat leku “onik” badagoen, baina gure lanaren eta borrokaren bidez, lan egiteko eta bizitzeko hobea den herri bat eraikitzen ari garelakoan nago.

5. Abertzaletasuna gutxiengo den lurraldeetan egindako lan sindikala

5.1. Nafarroako Erriberako kasua

Beste ekimen batzuek sindikalismoaren eta abertzaletasunaren eragin-esparrua zabaldu dute abertzaletasuna edo burujabetza nahia oso gutxiengoa den lurraldeetan. Nafarroako Erriberan, alderdi abertzaleek bozken %2 inguru baino ez dute lortzen eta zinegotzi bakarra dute; aldiz, ELAk %24,51ko ordezkaritza (338 ordezkari) eta 2.408 afiliatu ditu.

Lortu dugu abertzaleak ez diren, politikoki posizionatzen ez diren edo hauteskundeetan abertzaleen alde bozkatzen ez duten pertsonak erakartzea, eta erakunde abertzale eta independentista batean afiliatzea edo ordezkari izatea. Eta hori, bereziki, haien bizi-baldintza materialak hobetzen lagundu diegulako da: 10 kilometrora baina beste erkidego batean lan egiten duten langileek baino %30 edo %40 gehiago kobratzen dute, urtean 50 eta 100 ordu artean gutxiago egiten dute lan eta enpresetako nagusiek errespetu handiagoz tratatzen dituzte ea ez dira edozer gauza inposatzera ausartzen.

Beraz, pertsona hauentzat, ELA bezalako sindikatu abertzale eta independentista bat erakunde gertukoa eta fidagarria da, beraien bizitza hobetzen laguntzen dien tresna. Euskarak beren bizitzetan duen leku bakarra Alda edo Landeia aldizkarien bidez da. Haiekin burujabetzaz, independentziaz, eta hitzarmenak zein lan eta bizi-baldintzak Nafarroan eta Euskal Herrian erabaki behar direla defendatzen dugu. Finean, gure lan eta bizi-baldintzak hobetzeko eta zapalkuntza ezberdinetatik askatzeko burujabetza eta independentzia ezinbestekoak direla lantzeko plataforma paregabea sortzen da.

5.2. Alda: Ipar Euskal Herriko auzo-sindikalismoa

Ipar Euskal Herrian ere, bozka abertzalea gutxiengoa da eta, bereziki, hiri handietako auzo xumeetan hutsaren hurrengoa da; are gutxiago burujabetza edo independentzia nahia. Oro har, Ipar Euskal Herriko erakunde abertzaleek jada abertzale diren edo abertzaleen orbitan kokatzen diren pertsonak erakarri eta antolatu izan dituzte. Ez da gutxi, egungo testuinguruan. Gainera, azken hauteskundeetan EH Bairen babesa handitu egin da, eta hori ere balio handiko aurrerapausoa da positiboki baloratzen duguna.

ELAk bere momentuan erabaki zuen Ipar Euskal Herrian ez jardutea sindikatu gisa eta, horren ordez, Manu Robles-Arangiz Fundazioaren lana zabaltzea eta sakontzea: abertzale eta ezkerreko gizarte-eragile eta militanteen prestakuntza politiko eta ideologikoa landuz, ehun sozial eta militantea sendotzeko helburuarekin.

Azalduriko diagnostikoari erantzuteko asmoz, Fundazioak eta Bizi! elkarteak, Ipar Euskal Herriko beste eragile sozio-politiko batzuekin batera, beharrezkoa ikusi genuen proiektu abertzale bat eratzea, herritar xumeen behar errealetatik abiatuta haiei gerturatzeko eta abertzaletasuna herritar xumeengana hurbiltzeko. Hausnarketa kolektibo horretatik sortu zen Alda, Ipar Euskal Herriko herritar xumeak antolatzeko auzo-sindikatua.

2020an sortu zenetik, Fundazioko militanteak buru-belarri aritu dira proiektua antolatzen eta garatzen, ahalik eta gehien heda dadin eta abertzaletasunak benetan erantzun diezaien auzo xumeetan eta gune urbanoetako periferietan bizi direnen behar eta interesei. Aldaren lan-taldeek auzoak atez ate joanez bisitatzen dituzte, bertako biztanleen arazoak, beharrak eta asmoak identifikatzeko; hiru hilean behin gai ezberdinak jorratzen dituen Alda aldizkariaren 41.000 ale banatzen dituzte; eta detektatutako behar horietan oinarrituta aldarrikapen eta borroka zehatzak aktibatu dituzte, lorpen esanguratsuekin:

• Konpentsazio-neurria.
• Iruzurrezko alokairuen aurkako batzordea.
• Etxebizitza sozialen trukerako tresna.
• Alokairu-prezioari muga jartzea.

Bost urte eskasean, Alda Ipar Euskal Herriko etxebizitza sozialeko parke publikoan erreferentziazko sindikatua bihurtu da eta 1.150 afiliatu ditu (hilean 5 edo 10 euro ordaintzen dutenak). Gaur egun, Ipar Euskal Herriko eremu sozialean ere erreferentzia nagusietako bat da.

Nire ustez, berebiziko lorpena dela abertzaletasunaren eragin-esparrua zabaltzeko eta burujabetza nahiarekin identifikatzen ez diren pertsonak gerturatzeko, euren behar material eta oinarrizkoenei erantzunez eta haien bizi-baldintzak hobetzeko tresna erreal bihurtuz. Orain, Nafarroako Erriberan eta Euskal Herriko beste hainbat lekutan gertatzen zaigun bezala —abertzaletasuna edo independentismoa gutxiengo den eremuetan—, erronka da hurbildu diren pertsona horiei marko ideologikoa eskaintzea eta klase ikuspegitik eta ikuspegi abertzaletik prestakuntza politikorako tresnak eskura jartzea.

Amaitzeko

Uste dugu ekimen hauek guztiak —eta aipatu ez ditugun beste askok—, bere baitan, praktikan, burujabetzarako tresnak eraikitzen ari direla; desberdintzen gaituzten eta Euskal Herrian hobeto bizitzeko aukera ematen diguten errealitateak sortzen ari direla; gure herri-proiektua eta burujabetza zein independentzia proposamena edukiz betetzen eta desiragarri egiten dituztela. Azken finean, hemen erabakitzea ez dela soilik demokratikoagoa erakusten dute, baizik eta gehiengo sozialaren bizitza hobetzeko eraginkorragoa ere badela.

Gehiengo sozialak —eta bereziki sistema politiko, ekonomiko eta sozial honek zapaltzen dituen pertsona eta kolektiboak— erakartzen dituzten eta haien emantzipazio soziala eta politikoa, eta burujabetza sustatzen duten proiektuen bitartez baino ez dugu lortuko behar adinako indar-harremana burujabetza eta independentzia, bere dimentsio ezberdinetan, irabazteko.